Pod koniec 2022 roku nakładem wydawnictwa Scholar ukazała się pierwsza duża publikacja książkowa podsumowująca wyniki projektu: „Polacy pracujący w czasie Covid-19” autorstwa Juliusza Gardawskiego, Adama Mrozowickiego, Jacka Burskiego, Jana Czarzastego i Mateusza Karolaka (2022). Zapraszamy do przeczytania krótkiego, blogowego podsumowania wniosków zawartych w monografii.
Pandemię Covid-19 potraktowaliśmy jako globalny kryzys społeczny, którego efekty w różnorodny sposób rozkładają się w ramach społeczeństw narodowych, grup społeczno-zawodowych, a także kategorii społeczno-demograficznych i ekonomiczno-zawodowych (klasowych). Skoncentrowaliśmy się na efektach pandemii dla świata pracy, stawiając dwie hipotezy ogólne. Pierwsza głosiła, że mamy wprawdzie do czynienia z bezprecedensowym kryzysem społecznym, jednak system społeczno-gospodarczy oraz istotne cechy świadomości społeczno-ekonomicznej wykażą się znaczną odpornością. Przypuszczaliśmy, że pandemia przyspieszy zmiany i pogłębi zjawiska obecne już na długo w przedpandemicznym świecie, ale jej transformacyjny potencjał będzie – przynajmniej w krótkiej, dostępnej dla naszych badań perspektywie – ograniczony. Wskazując na pandemię jako czynnik przyspieszenia istniejących wcześniej trendów, mieliśmy na myśli reprodukcję starych i pojawienie się nowych nierówności na rynku pracy, w tym prekaryzację zatrudnienia (Bambra i in., 2021; Eurofound & EC, 2021; van Barneveld i in., 2020) i ekspansję nowych technologii cyfrowych służących organizacji pracy oraz kontroli nad pracownikami (Hodder, 2020; Śledziewska & Włoch, 2021). Analizując świadomość społeczno-ekonomiczną zakładaliśmy, że pandemia wzmocni przekonania o konieczności interwencji ochronnej ze strony państwa w stosunku do pracowników, a także oczekiwanie wzmocnienia wpływów instytucji reprezentujących interesy osób wykonujących pracę najemną – partycypacji pracowniczej, związków zawodowych.
Hipoteza druga mówiła natomiast o kryzysie całego, opartego na zasadach neoliberalnych systemu społeczno-gospodarczego (Arak, 2021; Crouch, 2022; Tooze, 2021), a także degradacji jakości pracy. Hipoteza zakładała spotęgowany wpływ kryzysu zdrowotnego na świadomość społeczno-ekonomiczną i strategie życiowe Polaków. W ramach tej hipotezy można było oczekiwać, analogicznie do poprzednich kryzysów (Gallie, 2013), że kryzys będzie skutkował radykalnym pogorszeniem się dobrostanu ogólnego oraz wysokim poziomem krytycyzmu wobec władz państwowych i istniejącego ustroju gospodarczego (gospodarki rynkowej).
Ostatecznie uznajemy za zasadne twierdzenie, że w okresie od wybuchu pandemii do momentu realizacji badań nie wywołała ona zmian tak gruntownych, jak prognozowano w początkowym jej okresie. Przyjmujemy zatem pierwszą ze sformułowanych powyżej hipotez – o przyspieszeniu, pogłębieniu istniejących wcześniej trendów, a także o rekonfiguracji raczej niż rewolucji w świecie pracy. Bez przeprowadzenia dalszych, panelowych i porównawczych analiz, można przypuszczać jedynie, że na taki rekonfiguracyjny aspekt pandemii złożyły się zarówno jej cechy globalne, w tym stosunkowo krótki – jak dotąd – czas jej trwania, jak i właściwości systemu społeczno-gospodarczego i cech świadomości społeczno-ekonomicznej Polaków pracujących. O tym, na ile ukształtowane w trakcie radzenia sobie z wcześniejszymi kryzysami zasoby biograficzne i społeczne umożliwiały „oswojenie” pandemii, będziemy w stanie powiedzieć więcej w wyniku realizowanych w projekcie COV-WORK badań biograficznych. Warto jednak od razu zaznaczyć, że w świetle koncepcji polikryzysów (Tooze, 2021), bardzo trudno nam będzie oddzielić skutki pandemii od kolejnych, wzmacniających się i generujących niezamierzone i nieoczekiwane konsekwencje zjawisk i procesów, takich jak wojna w Ukrainie, masowe ruchy uchodźcze, coraz dotkliwiej odczuwany kryzys klimatyczny czy wreszcie oczekiwana, post-pandemiczna recesja.
Skoncentrowaliśmy się w monografii na doświadczeniach kryzysu pandemicznego w Polsce, co w wieloraki sposób rzutuje na otrzymane wyniki. Po pierwsze, społeczeństwo polskie doświadcza zjawisk kryzysowych w systematyczny sposób od kilku dziesięcioleci, co przełożyło się, jak dowodziliśmy w jednej z naszych wcześniejszych prac, do oswajania związanych z nimi problemów, ryzyka i niepewności (Mrozowicki & Czarzasty, 2020). Po drugie, można twierdzić, że ukształtowany w Polsce w wyniku konfrontacji z radykalnymi zmianami społecznymi ostatnich kilku dziesięcioleci model życia gospodarczego i społecznego, nosi cechy, które ułatwiać mogą radzenie sobie z nakładającymi się na siebie i wzmacniającymi „polikryzysami.” Jest to, między innymi, wysoko elastyczny, „patchworkowy” wymiar polskiego kapitalizmu. Cechuje się on słabą osnową podstawowych instytucji formalnych, zwłaszcza instytucji państwa i prawa, a także słabym strukturalnym i kulturowym wsparciem osnowy. Równocześnie porządek patchworkowy stawia nowym elementom (organizacjom, instytucjom) niskie koszty wchodzenia z zewnątrz do systemu: mogą one stosunkowo łatwo wnosić własne logiki instytucjonalne. Wywołuje to z jednej strony entropijny „dryf rozwojowy” systemu, lecz z drugiej strony ta otwartość niespójnego systemu zwiększa potencjał adaptacji do radykalnych zmian w środowisku zewnętrznym, a także wobec pojawiania się ewentualnych innowacji wewnętrznych (Gardawski, Rapacki, 2021). Dodamy w tym miejscu, że wyniki naszych badań potwierdziły tezę Stefana Nowaka o familizmie polskiego społeczeństwa, o zakorzenieniu Polaków w kręgu rodzinno-towarzyskim, w którym znajdują główne oparcie, pozwalające na względne uodpornienie w stosunku do patchworkowej rzeczywistości.
Na zakończenie przypomnijmy, że przedstawione w książce badania empiryczne opierały się na połączeniu metod i technik ilościowych (analiza reprezentatywnego sondażu na próbie ogólnopolskiej osób dorosłych) oraz jakościowych (analiza zogniskowanych wywiadów grupowych z pracującymi w czterech branżach – edukacji, ochronie zdrowia, pomocy społecznej i logistyce, jak również analiza dyskursu medialnego wokół tematyki „pracy niezbędnej”). W badaniach jakościowych szczególną rolę odegrała kategoria pracowników niezbędnych. Dla celów badań zdefiniowaliśmy ich jako osoby, których praca była konieczna dla reprodukcji społecznej oraz zaspokojenia potrzeb biologicznych i podstawowych potrzeb społecznych w warunkach pandemii. Opinie na temat jakości pracy w czasach Covid-19 były wśród pracowników niezbędnych dużo bardziej różnorodnie i zazwyczaj bardziej krytyczne niż wynikałoby to z sondażu CATI na próbie ogólnopolskiej. Symboliczne, wyrażane w mediach wyrazy wdzięczności, z którymi spotkali się w oni na początku pandemii miały charakter krótkotrwały i nie przełożyły się na systemową poprawę warunków ich pracy. W oparciu o przeprowadzone analizy jakościowe można przypuszczać, że w połączeniu z chronicznym niedoborem pracowników, krytyczna ocena jakości pracy w ochronie zdrowia, edukacji, pomocy społecznej i logistyce skutkować będzie rosnącym potencjałem niezadowolenia w tych grupach w sytuacji rozwijających się polikryzysów.
Arak, P. (2021). Pandemonia. Czy koronawirus zakończył erę neoliberalizmu? Poltext.
Bambra, C., Lynch, J., & Smith, K. E. (2021). The unequal pandemic. COVID-19 and Health Inequalities. Bristol University Press.
Crouch, C. (2022). Reflections on the COVID moment and life beyond neoliberalism. Transfer: European Review of Labour and Research, First published 21 April 2022, 1–15.
Eurofound & EC. (2021). What just happened ? COVID-19 lockdowns and change in the labour market Employment and labour markets. Eurofound and European Commission Joint Research Centre. Publications Office of the European Union.
Gallie, D. (2013). Economic Crisis, Quality of Work, and Social Integration: The European Experience. Oxford University Press.
Gardawski, J., Mrozowicki, A., Burski, J., Czarzasty, J., & Karolak, M. (2022). Polacy pracujący w czasach COVID-19. Wydawnictwo Scholar.
Hodder, A. (2020). New Technology, Work and Employment in the era of COVID-19: reflecting on legacies of research. New Technology, Work and Employment, 35(3), 262–275. https://doi.org/10.1111/ntwe.12173
Mrozowicki, A., & Czarzasty, J. (2020). Oswajanie niepewności: studia społeczno-ekonomiczne nad młodymi pracownikami sprekaryzowanymi. Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Śledziewska, K., & Włoch, R. (2021). The Economics of Digital Transformation. The Disruption of Markets, Production, Consumption, and Work. Routledge.
Tooze, A. (2021). Shutdown: How Covid Shook the World’s Economy. Viking.
van Barneveld, K., Quinlan, M., Kriesler, P., Junor, A., Baum, F., Chowdhury, A., Junankar, P. N., Clibborn, S., Flanagan, F., Wright, C. F., Friel, S., Halevi, J., & Rainnie, A. (2020). The COVID-19 pandemic: Lessons on building more equal and sustainable societies. Economic and Labour Relations Review, 31(2), 133–157.
