Adam Mrozowicki, Jan Czarzasty
W momencie wybuchu pandemii wielu badaczy zbiorowych stosunków pracy przewidywało pojawienie się głębokiego kryzysu społeczno-gospodarczego. Nam również taki rozwój wypadków wydawał się możliwy. Zakładano, że kraje, w których relacje partnerskie między partnerami dialogu społecznego obecne były w okresie przedkryzysowym (np. Niemcy czy kraje Beneluxu), utrzymają je również w sytuacji kryzysu, zaś w przypadku społeczeństw o słabszych tradycjach korporatystycznych współpraca będzie słabsza (Ebbinghaus and Weishaupt 2022). Pojawiły się przy tym głosy przeciwne: w oparciu o badania porównawcze twierdzono, że szok pandemii skłonił do dialogu społecznego nawet te rządy (i organizacje pracodawców), które były wobec niego sceptyczne (Brandl 2021).
W ramach projektu COV-WORK przeprowadziliśmy ponad 20 wywiadów eksperckich z przedstawicielami ogólnopolskich i branżowych związków zawodowych, organizacji pracodawców i rządu w branżach edukacyjnej, ochrony zdrowia, pomocy społecznej i logistyki. Ich celem była m.in. ocena rozwoju trójstronnego dialogu społecznego w Polsce w kontekście kryzysu społeczno-gospodarczego wywołanego pandemią Covid-19. Teoretycznym punktem odniesienia była literatura dotycząca odmian i zróżnicowania kapitalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (EŚW) oraz związana z nią debata na temat odmian stosunków przemysłowych w tym regionie. Pozwoliło to na wyjaśnienie długofalowych, strukturalnych i instytucjonalnych podstaw dialogu społecznego w Polsce.
Inspirowani badaniami nad instytucjonalnymi podstawami polskiego systemu kapitalistycznego autorstwa Ryszarda Rapackiego i Juliusza Gardawskiego (2021), wyszliśmy z założenia, że polski system stosunków przemysłowych (używany zamiennie z pojęciem zbiorowych stosunków pracy) odzwierciedla „dryf rozwojowy”, którego efektem jest powstanie „kapitalizmu patchworkowego.” System ten cechuje głęboka niespójność instytucjonalna, łączy on w sobie elementy z okresu przedkapitalistycznego (feudalnego), czasów realnego socjalizmu oraz neoliberalne. W momencie projektowania naszych analiz (na wiosnę 2020 roku) postawiliśmy hipotezę, że brak komplementarności na poziomie instytucjonalnym, kluczowa rola państwa w zbiorowych stosunkach pracy i słabość instytucji trójstronnych (takich jak Rada Dialogu Społecznego) osłabiać będą dialog społeczny w pandemii. Przypuszczaliśmy, że kryzys wzmocni jeszcze bardziej „iluzoryczny korporatyzm” (jak określał go jeszcze na przełomie lat 1990/2000 David Ost (2011)) w polskich stosunkach pracy.
Przeprowadzone analizy zebranych wywiadów eksperckich zasadniczo potwierdziły nasze przypuszczenia. Inaczej niż w 2008 roku, gdy rząd w poszukiwaniu rozwiązań antykryzysowych zwrócił się do partnerow społecznych w Komisji Trójstronnej (choć ostatecznie dalece zignorował ich propozycje), obawa przed kryzysem zdrowia publicznego i kryzysem gospodarczym nie zachwiała polskim systemem stosunków przemysłowych. Zachowuje on swój dualistyczny (hybrydowy) charakter, jednocześnie stale ewoluując w kierunku systemu, którego główną osią jest silny woluntaryzm państwa. Kwestią otwartą pozostaje, czy określać ten system mianem korporacjonizmu iluzorycznego 3.0, korporacjonizmu neo-państwowego czy neoetatyzmu. Nie jest to zjawisko nowe. Samo wprowadzenie słabych instytucji trójstronnych przez liberalne rządy w latach 1990-tych miało na celu zachowanie „pokoju społecznego”, spełnienie oczekiwań Unii Europejskiej w procesie akcesyjnym i tłumienie konfliktów społecznych bez systemowego wsparcia dla partycypacji pracowniczej.
Pandemia przyniosła pogłębienie tego typu „autorytarnych innowacji w stosunkach pracy” (Ford et al. 2021). Rząd nie prowadził formalnych konsultacji tarcz antykryzysowych i tarcz finansowych, a na wiosnę 2020 roku podjął próbę osłabienia autonomii Rady Dialogu Społecznego, wmontowując w tarczę antykryzysową przepis dający premierowi prawo odwoływania jej członków. Dodatkowo, podjęto również dyskusję nad zmianami w regulacjach dotyczących rozwiązywania sporów zbiorowych, które de facto ograniczyłyby prawo do strajku (m.in. eliminując z prawa instytucję strajku solidarnościowego). Nasi rozmówcy i rozmówczynie ze związków zawodowych otwarcie określali okres pandemii jako „najgorszy” w historii instytucji trójstronnych, wskazując na swoje bardzo niewielkie możliwości wpływu na tworzone regulacje. Fakt nieuchwalenia przez cały okres pandemii regulacji dotyczących pracy zdalnej pomimo ich wielomiesięcznego konsultowania w zespołach trójstronnych RDS świadczyć może również o niemocy instytucji dialogu społecznego, jak i stosunku państwa do nich.
Ograniczeniu dialogu społecznego nie towarzyszyła intensyfikacja tradycyjnych form protestu w stosunkach przemysłowych, takich jak spory zbiorowe lub strajki. Pandemia otworzyła jednak nowe pola konfliktów w stosunkach pracy i zatrudnienia, obejmujące m.in. pracowników platform internetowych, samozatrudnionych czy właścicieli mikroprzedsiębiorstw, w których nieobecne są zarówno związki zawodowe, jak i organizacje pracodawców. Badania sugerują, że warunkach pandemii nieformalne i spontaniczne protesty wyraźnie przeważają nad tymi sformalizowanymi. Warto przywołać tutaj m.in. przykład Białego Miasteczka 2.0, ale także nowych koalicji w czasie demonstracji ulicznych zawiązywanych np. pomiędzy AgroUnią a związkami zawodowymi w Amazonie. Bezprecedensowy w Polsce charakter miały również oddolne protesty kurierów Glovo w Białymstoku wiosną 2021 roku. W (post-)pandemicznej rzeczywistości nakładających się na siebie kryzysów zdrowotnego, gospodarczego, migracyjnego i ekologicznego takich nowych, często pozazwiązkowych form mobilizacji spodziewać się możemy więcej.
Głównym zagrożeniem dla systemu zbiorowych stosunków pracy wydaje się perspektywa dalszej marginalizacji związków zawodowych w związku z postępującym procesem przejmowania agendy związkowej przez rząd i jego obóz polityczny, o czym świadczy m.in. skala podwyżki płacy minimalnej na 2023 rok. Tendencje takie wzmacniane są przez jednostronnie podejmowane decyzje polityczne, której przejawem jest lekceważenie trójstronności. Wszystko to sprawia, że w warunkach (post)pandemicznego kryzysu, substytucja związków zawodowych przez (prawicowo-populistyczne) partie populistyczne, stanowiąca jeden ze scenariuszy rozwoju związków zawodowych w przyszłości wymienianych przez Jellego Vissera (2019), zaczyna się uprawdopodabniać.
Wpis stanowi zapowiedź tekstu autorów pt. „The nail in the coffin? Pandemic and social dialogue in Poland”, a główne ustalenia z badań prezentowane były m.in. na konferencji Industrial Relations in Europe Conference w Tampere (14-16.09.2022).
Bibliografia
Brandl, B. (2021). The cooperation between business organizations, trade unions, and the state during the COVID-19 pandemic: A comparative analysis of the nature of the tripartite relationship. Industrial Relations, https://doi.org/10.1111/irel.12300
Ebbinghaus, B., & Weishaupt, T. J. (2022). Postscript: social partnership facing the 2020 coronavirus pandemic. In B. Ebbinghaus & T. J. Weishaupt (Eds.), The Role of Social Partners in Managing Europe’s Great Recession. Crisis Corporatism or Corporatism in Crisis (s. 279–293). London & New York: Routledge.
Ford, M., Gillan, M., & Ward, K. (2021). Authoritarian innovations in labor governance: The case of Cambodia. Governance, 34(4), 1255–1271. https://doi.org/10.1111/gove.12559
Gardawski, J., & Rapacki, R. (2021). Patchwork capitalism in Central and Eastern Europe – a new conceptualization. Warsaw Forum of Economic Sociology, 2(23).
Ost, D. (2011). ‘Ilusory Corporatism’ Ten Years Later. Warsaw Forum of Economic Sociology, 2(1), 19–49.
Visser, J. (2019). Trade Unions in the Balance. ILO ACTRAV Working Paper https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_dialogue/—actrav/documents/publication/wcms_722482.pdf
